Όσα καταχωρώ σήμερα στον “Κόσμο της Ν. Φιλαδέλφειας” είναι ένα από τα κεφάλαια πολύτιμου συγγράμματος περί Μικράς Ασίας του Σταμάτιου Αντωνόπουλου, που είχε διατελέσει Γενικός Πρόξενος της Ελλάδος στην Σμύρνη. Το σύγγραμμα αυτό εκδόθηκε το έτος 1907 στην Αθήνα, 15 χρόνια πριν την Μικρασιατική Καταστροφή.
Ας δούμε, λοιπόν, τι γράφει για την Φιλαδέλφεια της Μικράς Ασίας στο σύγγραμμά του ο Σταμάτιος Αντωνόπουλος:
“Η Φιλαδέλφεια, κειμένη επί της βορειοανατολικής υπωρείας του Τμώλου, εκτίσθη υπό του βασιλέως της Περγάμου Αττάλου Β’ του Φιλάδελφου, η δε εκκλησία αυτής είναι μία των της Αποκαλύψεως. Τανύν τυγχάνει έδρα του Μητροπολίτου Φιλαδελφείας, ως και πρωτεύουσα του ομωνύμου Καζά, υπαγομένου εις το Σαντζάκιον Σαρουχάν.
Υπάρχουσιν εν Φιλαδελφεία τρεις μεταλλικαί πηγαί.
Εν τη μία αυτών, καλουμένη Λίτζια (λουτρά) και περιεχούση αλκαλικάς ουσίας, λούονται. Η δευτέρα καλείται Σαρί Σου, εκ του ύδατος δ’ αυτής εξάγονται περί τας 150 χιλιάδες φιαλών κατ’ έτος υπό το όνομα Ala Chechir εις Σμύρνην και άλλα της Ανατολής μέρη.
Οι εγχώριοι όμως λαμβάνουσι το ύδωρ δωρεάν.
Αι δύο αυταί πηγαί ανήκουσιν εις τον Δήμον, η δε τρίτη, καλουμένη του Αγίου Παντελεήμονος, ανήκει εις τον ομογενή κ. Γεώργιον Σαραντίδην.
Περί του πληθυσμού της πόλεως επληροφόρησάν με επιτοπίως ότι ανέρχεται εις 18 χιλιάδες, ων 3 χιλιάδες Έλληνες, οι δε λοιποί Μουσουλμάνοι, και ασήμαντος αριθμός Αρμενίων και Ισραηλιτών.
Κατά δε την Οθωμανικήν επετηρίδα έχει ο πληθυσμός ως εξής: Μουσουλμάνοι 6.658, Έλληνες 2.914, Αρμένιοι 18, Ισραηλίται 27.
Όλου του Καζά Φιλαδελφείας ο πληθυσμός ανέρχεται εις 37 χιλιάδας, άλλοι όμως Χριστανοί, πλην των άνω μνημονευθέντων κατοίκων της πόλεως, δεν υπάρχουσι. Πάντες οι λοιποί του Καζά κάτοικοι εισί Μουσουλμάνοι.
Ευεργέτις της Φιλαδελφείας δύναται να κληθή η των Θεολόγων οικογένεια. Ο Χατζή Γεωργίου Θεολόγος συνέστησεν εν αυτή τα “Θεολόγεια Σχολεία” εν έτει 1817. Κατόπιν οι τρεις αυτού υιοί Γεώργιος και Μιχαήλ, βιώσαντες εν Κωνσταντινουπόλει, και Πανταλέων, βιώσας εν Αθήναις, ανεκαίνισαν τα Σχολεία εκείνα, έκτοτε μέχρι σήμερον λειτουργούντα.
Εισί δε ταύτα:
α’) Πλήρες Ελληνικόν Σχολείον Αρρένων, εις ο προστίθεται, οσάκις υπάρχουσι μαθηταί και Α’ Γυμνασιακή τάξις.
β’) Δημοτική Σχολή Αρρένων, εις ην φοιτώσιν 170-180 μαθηταί.
γ’) Σχολή Θηλέων εξατάξιος, μετά 120-130 μαθητριών.
δ’) Νηπιαγωγείον, περιλαμβάνον 240-250 παιδιά.
Το Νηπιαγωγείον ιδρυθέν εν έτει 1883, συνετέλεσε πολύ εις την διάδοσιν της γλώσσης.
Εκ τούτου λαμβάνων αφορμήν, σημειώ ότι εν πλείστοις Ελληνικαίς Κοινότησι της Μικράς Ασίας επιστοποιήθη ότι εις διάδοσιν της γλώσσης τα Νηπιαγωγεία συντελούσι πλείω ή οιουδήποτε άλλου είδους Σχολεία.
Οι εν Φιλαδελφεία Έλληνες οι νεώτεροι των 25 ετών μιλούσι πάντες την Ελληνικήν.
Τα άνω μνημονευόμενα Σχολεία συντηρούνται ανέτως εκ των τόκων της περιουσίας δι’ ης επροίκισαν αυτά οι αδελφοί Πανταλέων και Γεώργιος Θεολόγος και εκ συνδρομής της Κοινότητος.
Πλην των ανωτέρω κεφαλαίων, υπάρχει κληροδότημα του Πανταλέοντος Θεολόγου εξ 25 χιλιάδων δραχμών, ως και έτερον τι κληροδότημα του Γεωργίου Θεολόγου, προωρισμένα αμφότερα εις ίδρυσιν Νοσοκομείου.
Από του έτους 1880 υφίσταται Σωματείον υπό το όνομα “Φιλόμουσος Αδελφότης”, ούτινος τα κεφάλαια ανερχόμενα εις οθωμανικάς λίρας 1100 περίπου προέρχονται εκ κληροδοτήματος του Μιχαήλ Θεολόγου και εκ προσφορών και άλλων ομογενών. Σκοπόν έχει να επέρχηται αρωγός εις τα Σχολεία. Προς τούτοις παρέχει βοηθείας εις τους πτωχούς ομογενείς κατά τας εορτάς.
Τα μέλη του ρηθέντος Σωματείου, άτινα ανέρχονται εις 100, συνεισφέρουσιν ανά δύο μετζίτια ετησίως.
Ναοί υπάρχουσιν εν Φιλαδελφεία, 25 εν όλω, αλλ’ εξ αυτών 5 μόνον λειτουργούσιν.
Το κυριώτερον προϊόν του Καζά Φιλαδελφείας είναι η κριθή. Εν καλή εσοδεία εξάγονται περί τας 600 χιλιάδας κιλών. Εν καλή εσοδεία εξάγονται, προς τούτοις, 350-400 χιλιάδες κιλά κυάμων. Η σταφίς σουλτανίνα ήρχισε καλλιεργουμένη από ολίγων ετών.
Προϊόντα ελληνικά εισαγόμενα εις Φιλαδέλφειαν είναι κυρίως το κονιάκ, και ασήμαντος ποσότης αρότρων Βόλου και υφασμάτων Ρετσίνα.
Περί αρότρων έλεγόν μοι ότι εισί μεν στερεά, αλλά βαρύτερα και ακριβώτερα των Αμερικανικών”.
Προσθέτω τώρα εδώ, στον “Κόσμο της Ν. Φιλαδέλφειας”, ότι τις περί Φιλαδελφείας της Μικράς Ασίας πληροφορίες συνέλεξε ο ίδιος ο Σταμάτιος Αντωνόπουλος στην πρώτη του περιοδεία, “διαρκέσασαν από της 4ης Ιουνίου μέχρι της 4ης Ιουλίου 1901”, κατά την οποία επισκέφθηκε τις πόλεις Μαγνησία, Κασσαμπά, Σαλιχλί, Φιλαδέλφεια, Ουσάκιο, Αφιόν-Καρά-Ισσάρ, Κοτύαιο, Εσκί Σεχίρ, Ικόνιο, Σίλη και Άγκυρα.
Κώστας Π. Παντελόγλου
