Έκανα στις 28 Ιουλίου 2020 μια αναφορά στα Προβλήματα του Ελληνικού χώρου του διακεκριμένου αρχιτέκτονα Αριστείδη Γ. Ρωμανού, τα οποία διαπραγματεύονται ζητήματα αρχιτεκτονικής, πολεοδομίας, χωροταξίας και περιβάλλοντος ευθύς με την πτώση της δικτατορίας των συνταγματαρχών, και υποσχέθηκα να επανέλθω με αναλυτικότερες προσεγγίσεις για βαθύτερη ενημέρωση. Με τη σημερινή δημοσίευση ξεκινώ αυτές τις προσεγγίσεις.
Στις σελίδες 5 και 6 των Προβλημάτων του Ελληνικού χώρου, ο Αριστείδης Γ. Ρωμανός έχει σημειώσει, μεταξύ άλλων, και τα ακόλουθα:
“Ο κοινωνικός χαρακτήρας της πόλεως ήταν πάντοτε έντονος. Η έννοια του άστεως ήταν συνυφασμένη με την αγορά, με την αναγνώριση και συνύπαρξη διαφορετικών τρόπων ζωής και με την σύγκρουση ιδεολογιών: Η ανάλυση, λοιπόν, της σημασίας της Αθήνας σαν κοινωνικού χώρου στο διάστημα της επταετίας [1967-1974], δηλαδή σαν χώρου μέσα στον οποίο λειτουργούν κοινωνικές διαδικασίες, μάς δίνει μια ανάγλυφη εικόνα της ποιοτικής στάθμης της δημοσίας και κοινωνικής ζωής μας κάτω από την δικτατορία.
Οι κύριες εκδηλώσεις κοινωνικής ζωής στην πόλη περιωρίσθηκαν στο μπουζούκι και στο ποδόσφαιρο. […] Το κοινωνικό κέντρο της πόλης ατόνησε. […] Ό,τι ενθαρρυνόταν ήταν ανώδυνο και ασήμαντο, ό,τι ήταν σημαντικό κυνηγήθηκε συστηματικά. Και ότι διατηρήθηκε από την γνήσια κοινωνική ζωή της πόλεως περιωρίσθηκε σε μερικά μικρομάγαζα, υπαίθρια καφενεία και ταβέρνες, κι αυτό οφείλεται στην έμφυτη ζωντάνια, κοινωνικότητα και καρτερικότητα της ψυχοσυνθέσεως των Ελλήνων. Παράδειγμα το καφενεδάκι της Δεξαμενής. Ένα ουσιαστικό κοινωνικό κέντρο που παρέμεινε ζωντανό και λαϊκό μέσα σε μια μεγαλοαστική γειτονιά. […]
Κάθε έννοια της πόλεως σαν χώρου γόνιμης επικοινωνίας, ανταλλαγής γνωμών, διαλόγου πάνω σε ιδεολογικά θέματα καταρρακώθηκε. Κάτω από μια τέτοια σχέση πόλεως και Πολιτείας, οι χαρακτηριστικές κοινωνικές εκδηλώσεις της επταετίας [1967-1974] δεν ήσαν τα ψευδοφεστιβάλ, όπου κάποτε και οι μουσικοί εκτελεστές προσήχθησαν από την ΕΣΑ. Οι σημαντικές κοινωνικές εκδηλώσεις όπου έγιναν ουσιαστικές προσπάθειες ευρείας επικοινωνίας πάνω σε σοβαρά θέματα της πόλεως (πολιτικά) ήσαν οι έκτακτες συγκεντρώσεις που γεννήθηκαν αυθόρμητα από λαϊκή πίεση: Η κηδεία του Γεωργίου Παπανδρέου [1968], οι φοιτητικές εκδηλώσεις τον Φεβρουάριο του ’73, τα τραγικά γεγονότα του Πολυτεχνείου [τον Νοέμβριο του 1973], που πνίγηκαν στο αίμα. […]”.
Ας μου επιτραπεί τώρα να προσθέσω ενδεικτικά μερικούς ακόμη χώρους όπου διατηρήθηκε γνήσια κοινωνική ζωή: Σινέ τέχνης (Αλκυονίς, Στούντιο), Θέατρα (Στοά του Θανάση Παπαγεωργίου, Αθήναιον, Το μεγάλο μας τσίρκο), Βιβλιοπωλεία (Στροφή στη στοά του Κεντρικού, Ενδοχώρα του Μοσχονά οδός Σόλωνος, έναντι Νομικής), Εκδοτικοί οίκοι (Αναγνωστίδης οδός Ακαδημίας, Βέγας [Μανώλης Γλέζος] οδός Ιπποκράτους, Κέδρος της Νανάς Καλλιανέση οδός Πανεπιστημίου με τα Δεκαοχτώ Κείμενα και τα Νέα Κείμενα, καθώς και το περιοδικό Συνέχεια), το Καλλιτεχνικό Κέντρο “Ώρα” (Ασαντούρ Μπαχαριάν και σεμινάρια αρχιτεκτονικής, κινηματογράφου, μουσικής κλπ.), εκδηλώσεις του Συλλόγου Αρχιτεκτόνων, του Συλλόγου Κρητών, της Ελληνοευρωπαϊκής Κίνησης Νέων, της Εταιρείας Μελέτης Νεοελληνικών Προβλημάτων (ΕΜΕΠ) – στις κηδείες προσθέτω του Σεφέρη (1971), και βεβαίως του Μάρκου Αυγέρη (1973), αλλά και το μνημόσυνο του Γεωργίου Παπανδρέου (1973).
Κώστας Π. Παντελόγλου
